วิชฺชา อุปฺปตตํ เสฏฺฐา

บรรดาสิ่งที่งอกงามขึ้นมา วิชชาประเสริฐที่สุด

พุทธพจน์นี้ มาจากเมื่อครั้งหนึ่งมีเทวดาทูลถามพระพุทธเจ้าว่า

บรรดาสิ่งที่งอกขึ้น สิ่งอะไรหนอประเสริฐ
บรรดาสิ่งที่ตกไป อะไรหนอประเสริฐ
บรรดาสัตว์ที่เดินด้วยเท้า ใครเป็นผู้ประเสริฐ
บรรดาชนผู้แถลงคารม ใครเป็นผู้ประเสริฐ ฯ

เทวดาองค์หนึ่งที่ยืนอยู่ใกล้ ๆ ได้ฟังคำถาม จริงกล่าวแทรกขึ้นมาว่า

“เหตุใดท่านจึงถามปัญหาเช่นนี้กับพระพุทธองค์
เราจะตอบคำถามของท่านเอง”

จากนั้นจึงตอบคำถามตามความเชื่อของตนว่า

บรรดาสิ่งที่งอกขึ้น ข้าวกล้าเป็นประเสริฐ
(เพราะเมื่องอกแล้วก็จะเป็นอาหาร)

บรรดาสิ่งที่ตกไป ฝนเป็นประเสริฐ
(เพราะเมื่อฝนตก ข้าวกล้าทั้งหลายก็จะงอกขึ้น)

บรรดาสัตว์ที่เดินด้วยเท้า เหล่าโคเป็นประเสริฐ
(เพราะสัตว์ทั้งหลายเมื่อได้บริโภค เบญจโครส [1] แล้วก็จะอยู่สบาย)

บรรดาชนผู้แถลงคารม บุตรเป็นประเสริฐ
(เพราะบุตรนั้นไม่กล่าวร้ายให้มารดาบิดา)

เทวดาองค์อื่นที่ฟังอยู่ แม้จะได้คำตอบจากเทวดาด้วยกัน
แต่ก็ยังยืนยันที่จะถามคำถามเหล่านี้กับพระพุทธเจ้าอีกครั้ง

พระพุทธเจ้าจึงตรัสพุทธพจน์ขึ้นต้นว่า
วิชฺชา อุปฺปตตํ เสฏฺฐา … เป็นคำตอบว่า

บรรดาสิ่งที่งอกขึ้น ความรู้เป็นประเสริฐ
(เพราะความรู้ – วิชาในมรรค 4 เมื่อเกิดขึ้นย่อมถอนอกุศลกรรม)

บรรดาสิ่งที่ตกไป อวิชชาเป็นประเสริฐ
(เพราะอวิชชา โดยเฉพาะวัฏฏะ [2] – กิเลส กรรม และวิบาก ที่วนเวียนอยู่ได้หมดไป)

บรรดาสัตว์ที่เดินด้วยเท้า พระสงฆ์เป็นประเสริฐ
(เพราะพระสงฆ์ผู้ประพฤติชอบ ปฏิบัติดีจะนำพาผู้อื่นให้พ้นจากอกุศลกรรม)

บรรดาชนผู้แถลงคารม พระพุทธเจ้าเป็นประเสริฐ ฯ
(เพราะการแสดงธรรมของพระพุทธเจ้า ทำให้เหล่าสรรพสัตว์มากมายพ้นทุกข์)

————————
[1] เบญจโครส หมายถึง นมโค 5 อย่าง ได้แก่ นมสด นมส้ม เนยใส เนยข้น และเปรียง
[2] วัฏฏะ เป็นส่วนหนึ่งของปฏิจจสมุปบาท ที่หมุนเวียนสืบทอดต่อ ๆ กันไป ทำให้มีการเวียนว่ายตายเกิด หรือวงจรแห่งทุกข์ ได้แก่ กิเลส กรรม และวิบาก กล่าวคือ กิเลสเป็นเหตุให้ทำกรรม เมื่อทำกรรมก็ได้รับวิบากคือผลของกรรมนั้น อันเป็นปัจจัยให้เกิดกิเลสแล้วทำกรรมหมุนเวียนต่อไปอีก

ที่มา
พระไตรปิฎกเล่มที่ 15 พระสุตตันตปิฎกเล่มที่ 7 วุฏฐิสูตรที่ 4 (15/204-206)
หนังสืออมฤตพจนา พุทธศาสนสุภาษิต สมเด็จพระพุทธโฆษาจารย์ (ป. อ. ปยุตฺโต)

ถึงเป็นเรื่องจริงเรื่องดี ก็ควรพูดให้ถูกเวลา

วาจํ ปมุญฺเจ กุสลํ นาติเวลํ
วาจัง ปะมุญเจ กุสะลัง นาติเวลัง

ไม่ควรเปล่งวาจาที่ดีให้เกินกาล

คำพูดนั้นมีความสำคัญมาก
คำพูดที่ดีย่อมยังประโยชน์ให้สำเร็จ
คำพูดที่ไม่ดีย่อมก่อให้เกิดความเดือดร้อนเสียหาย

ดังนั้นจึงควรพูดแต่คำพูดที่ดี และต้องพูดให้เหมาะกับกาลเทศะด้วย

คำพูดที่ดีนั้น ประกอบด้วยลักษณะ 5 อย่าง ดังนี้

1) กล่าวในกาลที่สมควร
2) กล่าวคำสัตย์
3) กล่าววาจาสุขุม ละเอียด ไม่หยาบคาย
4) กล่าวคำที่มีประโยชน์ในชาตินี้และชาติหน้า
5) กล่าวคำประกอบไปด้วยจิตเมตตา

นิทานชาดก: ราธชาดก
พราหมณ์กับนกแขกเต้า

ในอดีตกาล พระโพธิสัตว์เกิดนกแขกเต้า ชื่อว่า ราธะ มีน้องชื่อ โปฏฐปาทะ
พรานคนหนึ่งจับลูกนกแขกเต้าสองพี่น้อง ไปให้แก่พราหมณ์คนหนึ่งในกรุงพาราณสี

พราหมณ์เลี้ยงดูนกแขกเต้าไว้ในฐานะบุตร โดยพราหมรณ์มีภรรยาเป็นแต่นางพราหมณี ที่เป็นหญิงไม่รักษาเนื้อรักษาตัว เป็นคนทุศีล

วันหนึ่ง ก่อนพราหมณ์จะไปทำการค้า ได้เรียกลูกนกแขกเต้าพี่น้องมาสั่งว่า

“แน่ะลูกพ่อ พ่อจะไปทำการค้า เจ้าทั้งสองคอยดูการกระทำของแม่เจ้า ทั้งในเวลากลางวัน และกลางคืน พึงสืบดูว่า มีชายอื่นไปมาหรือไม่”

ในช่วงพี่พราหมณ์ไม่อยู่
นางพราหมณี ก็ได้คบชู้สู่ชายมากหน้าหลายตา ไป ๆ มา ๆ ทั้ง ทั้งกลางคืนกลางวัน นกโปฏฐปาทะผู้น้องเห็นดังนั้น จึงถามนกราธะว่า เราจะว่าแกดีหรือ
นกราธะตอบว่า “อย่าว่าแกเลย น้อง”

แต่นกโปฏฐปาทะไม่เชื่อฟังคำของนกราธะ จึงไปต่อว่า นางพราหมณีว่า
“แม่ เพราะอะไร แม่จึงทำการน่าอดสูอย่างนี้”

นางพราหมณีถูกต่อว่าเช่นนั้นก็นึกอยากจะฆ่านกโปฏฐปาทะนัก จึงแสร้างทำเป็นรัก ร้องเรียกให้มาหา
“นี่ลูก เจ้าก็เป็นลูกของแม่ ตั้งแต่นี้ไปแม่จักไม่ทำอีก มานี่ก่อนซิลูก”

พอนกโปฏฐปาทะมา ก็ตะคอกว่า
“เจ้าพูดกะเรา เจ้าไม่รู้ประมาณตน” แล้วบิดคอเสียจนตายโยนลงไปในเตา

เมื่อพราหมณ์กลับมาถึงบ้าน ก็ได้ถามราธะนกผู้พี่ว่า
“แน่ะพ่อราธะ แม่ของเจ้าได้ไปคบหาบุรุษอื่นหรือไม่”
นกราธะตอบว่า
“ข้าแต่พ่อ บัณฑิตจะไม่พูดวาจาสัจจริง แต่ไม่ดี เพราะหากพูดไปก็คงจะต้องถูกเผานอนจมอยู่ในเตาไฟดุจน้องโปฏฐปาทะเป็นแน่”

เพิ่มเติม
นกแขกเต้าโปฏฐปาทะในครั้งนั้น ได้เป็น อานนท์
สัจจะ คือมีสภาพที่เป็นจริงและประกอบด้วยประโยชน์
ความจริงที่ไม่ดี คือ ไม่ทำให้พ้นทุกข์

ที่มา
พระไตรปิฎกเล่มที่ 27 พระสุตตันตปิฎกเล่มที่ 19 ขุททกนิกาย ชาดก ภาค 1 ราธชาดก
ว่าด้วยเรื่องจริงเก่าไม่ดีไม่ควรพูด

มา ชาตึ ปุจฺฉ
จรณญฺจ ปุจฺฉ
อย่าถามถึงชาติกำเนิด
จงถามถึงความประพฤติ

• พระไตรปิฎก เล่มที่ 15 พระสุตตันตปิฎก เล่มที่ 7
สังยุตตนิกาย สคาถวรรค อรรถกถาสุนทริกสูตรที่ 9
• อมฤตพจนา พุทธศาสนสุภาษิต
สมเด็จพระพุทธโฆษาจารย์ (ป. อ. ปยุตฺโต)

ปันธรรม: 28 กันยายน 2566 มุ่งร้ายเขา บาปนั้นย่อมเข้าตัว

อปฺปทุฏฺฐสฺส นรสฺส ทุสฺสติ
สุทฺธสฺส โปสสฺส อนงฺคณสฺส
ตเมว พาลํ ปจฺเจติ ปาปํ
สุขุโม รโช ปฏิวาตํว ขิตฺโต

ผู้ใดประทุษร้ายต่อนรชนผู้ไม่ประทุษร้าย ผู้บริสุทธิ์ ไม่มีกิเลสดุจเนิน
บาปย่อมกลับถึงผู้นั้นซึ่งเป็นคนพาลนั่นเอง
เหมือนธุลีอันละเอียดที่เขาซัดทวนลมไปฉะนั้น
(ขว้างฝุ่นทวนลม)

ที่มา:
พระไตรปิฎกเล่มที่ 25 พระสุตตันตปิฎกเล่มที่ 17
ขุททกนิกาย คาถาธรรมบท ปาปวรรคที่ 9 เรื่อง นายพรานสุนัขชื่อโกกะ
https://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=25&i=19&p=9

พุทธพจน์นี้ มาจากเรื่องของ นายพรานสุนัขชื่อโกกะกับพระภิกษุรูปหนึ่ง

วันหนึ่ง นายพรานสุนัข ชื่อ โกกะ
ถือธนูพร้อมฝูงสุนัขออกไปป่า
พบกับภิกษุกำลังบิณฑบาตอยู่ระหว่างทาง
เห็นแล้วรู้สึกโกรธ และคิดว่า
“วันนี้เจอคนกาลกิณี เราน่าจะไม่ได้อะไรจากป่าเลย”
คิดเช่นนั้นก็เดินหลีกไป

ปรากฏว่าวันนั้น นายพรานก็ล่าอะไรในป่าไม่ได้เลยจริง ๆ
เมื่อเดินออกจากป่า นายพรานบังเอิญได้พบกับภิกษุรูปเดิมอีกครั้ง
จึงนึกโกรธโทษว่า
“วันนี้ไม่ได้อะไรจากป่า เพราะเจอคนกาลกิณีนี่
เราจะให้ฝูงสุนัขไปรุมกัดพระรูปนั้นเสีย”

แล้วให้สัญญาณปล่อยสุนัขทั้งหมดวิ่งตรงไปที่พระภิกษุ
พระภิกษุรีบปีนต้นไม้หนี ฝูงสุนัขก็พากันล้อมต้นไม้นั้น

แต่ถึงแม้จะอยู่บนต้นไม้
นายพรานก็ยังใช้ปลายลูกศรแทงไปที่เท้าทั้งสองข้างของพระภิกษุ
ไม่ว่าพระภิกษุจะอ้อนวอนพรานอย่างไรก็ไม่ยอมหยุด

พระภิกษุเกิดความทุกข์ทรมานมาก
พยายามหลบหลีกจนจีจรหลุด
จีวรนั้นหล่นลงมาคลุมร่างนายพรานโกกะตั้งแต่หัวจรดเท้า
ฝูงสุนัขเข้าใจผิดคิดว่าพระภิกษุตกลงมาจากต้นไม้แล้ว
จึงกรูเข้าไปใต้จีวร และกัดกินนายพรานโกกะจนเหลือแต่กระดูก

เมื่อสุนัขออกมานอกจีวร
พระภิกษุที่ยังอยู่บนต้นไม้ หักกิ่งไม้แห้งขว้างสุนัขเหล่านั้น
สุนัขเห็นพระภิกษุจึงรู้ว่า ได้กัดกินเจ้าของตัวเอง จึงหนีเข้าป่า

พระภิกษุ ถึงแม้จะถูกประทุษร้าย จนเท้าทั้งสองข้างได้รับบาดเจ็บ
แต่ก็ไม่ได้มีความคิดถือโทษโกรธแค้นต่อนายพรานโกกะ
เพียงแต่เกิดความสงสัยขึ้นว่า
การที่จีวรของตนเป็นเหตุให้พรานสิ้นชีวิตนั้น ตนเองจะผิดศีลหรือไม่

เมื่อได้เฝ้าพระพุทธเจ้า พระภิกษุจึงกราบทูลเรื่องราวนั้นตั้งแต่ต้นแล้วทูลถาม
พระพุทธองค์ ตรัสตอบว่า

“ภิกษุ ศีลของเธอไม่ด่างพร้อย
สมณภาพ (ความเป็นสมณะ) ของเธอยังมีอยู่
เขาประทุษร้ายต่อเธอผู้ไม่ประทุษร้าย จึงถึงความพินาศ”

และทรงเล่าเรื่องในอดีตชาติของนายพรานโกกะ
ที่เคยประทุษร้ายผู้อื่นเช่นกันว่า

ชาติก่อนนายพรานเป็นหมอรักษาโรค
แต่ไม่มีงานทำจนเกิดความหิว
เมื่อเห็นเด็ก ๆ ในหมู่บ้านจำนวนมาก
จึงคิดว่าจะให้งูกัดเด็กแล้วรักษา จะได้มีเงินไปซื้ออาหารกิน

เมื่อคิดดังนั้น จึงนำงูมาใส่ในโพรงไม้
แล้วหลอกเด็กว่า ภายในโพรงไม้เป็นลูกนกสาลิกา

เด็กคนหนึ่งหลงเชื่อ ยื่นมือเข้าไปหวังจะคว้าจับนกสาลิกาได้เต็มมือ
ภายในโพรงไม้ งูกำลังชูคออยู่ เด็กจึงจับไปที่คอของงูพอดี
เด็กน้อยกำแน่นแล้วดึงออกมาจากโพรงไม้
พอรู้ว่าเป็นงูจึงสลัดออกจากมือ
งูถูกเหวี่ยงหล่นไปที่ศีรษะของหมอ จึงรัดก้านคอและกัดหมอเสียชีวิต

เมื่อเล่าเรื่องในอดีตกาลนี้จบ
พระพุทธองค์จึงแสดงธรรมข้างต้น
ภิกษุรูปนั้นเมื่อฟังธรรมแล้วก็บรรลุพระอรหัตผล

#มุ่งร้ายเขา #บาปนั้นย่อมเข้าตัว #พุทธศาสนสุภาษิต #พระไตรปิฎก #นายพรานสุนัขชื่อโกกะ #โกกะ #ปันธรรม #บ้านไอศูรย์